Qlobal mikroçip müharibələri| ABŞ-dan asılılıq Çinin texnoloji gedişatının sürətlənməsinə gətirib çıxaracaq?

Son vaxtlara qədər beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsində iqtisadi asılılığın əslində yaxşı bir şey olduğu, ölkələr arasında adekvat münasibətlərə və sülh atmosferinə səbəb olduğu iddia edilirdi və belə bir fikir irəli sürülürdü ki, iqtisadi cəhətdən bir-birindən asılı olan ölkələrin fikir ayrılıqlarının dəyəri çox yüksək olduğu üçün onlar münaqişədən qaça bilərlər. Ancaq bu gün biz bu anlayışa başqa cür baxırıq. Əgər X ölkəsi iqtisadi cəhətdən Y ölkəsindən asılıdırsa, “X və Y işlərini korlamaq istəmədikləri üçün mübarizə aparmadan münasibətlərini davam etdirirlər” fikri yerinə indi “Y ölkəsi bu gücdən istifadə etməklə X-ə qarşı hansı zorakılıq və məcburiyyətə malik olacaq, nə edəcək və hər iki tərəf üçün xərc nə qədər olacaq?” suallarını düşünürük.


Silahlı qarşılıqlı asılılığın ən açıq şəkildə yaşandığı bölgə olaraq biz ABŞ və Çin arasında əvvəlcə ticarət müharibəsi adlandırdığımız, lakin daha sonra çox fərqli ölçülərə çataraq tam strateji mübarizəyə çevrilən davam edən proseslə qarşılaşırıq. Bu prosesin mərkəzində texnologiya sahəsində üstünlük yaratmaq səyləri dayanır və bu nöqtədə iki ölkə arasındakı asılılıq əlaqəsi Çinin texnologiya məhsullarının istehsalında Amerika istehsalı olan mikroçiplərdən asılılığı kimi özünü büruzə verir.

ABŞ və Çin arasında rəqabətin ən gərgin olduğu sahə telekommunikasiya texnologiyalarıdır və burada 5G texnologiyası böyük əhəmiyyət kəsb edir. 5G nəinki ünsiyyətimizi sürətləndirəcək, həm də əşyaların interneti və süni zəka kimi elementlərlə gündəlik həyatımızı dəyişəcək, iqtisadiyyatda yeni sahələrin, yeni biznes və istehsal modellərinin ortaya çıxmasına şərait yaradacaq. Buna görə də 5G yarışında qabaqda qalmaq vacibdir və hazırda buna Çin liderlik edir.

Çinin Amerika mikroçiplərindən asılılığı


Bu səbəbdən 5G-də ciddi irəliləyiş əldə edən “Huawei”nin ABŞ-ın hədəfində olması çox təbiidir. ABŞ administrasiyası əvvəlcə öz ölkəsində “Huawei” infrastrukturunun və məhsullarının istifadəsinə ciddi məhdudiyyətlər qoyub, daha sonra “Huawei”nin Amerika istehsalı olan mikroçiplərdən asılılığından silah kimi istifadə etməyə başlayıb. “Huawei” elmi-tədqiqat işlərinə böyük sərmayə qoysa da və 5G sahəsində qabaqda olsa da, öz mobil telefonları üçün hələ də Amerika istehsalı olan mikroçiplərdən asılıdır. ABŞ administrasiyası tərəfindən qəbul edilən son qərarlarla təkcə ABŞ-da istehsal olunan çiplərin “Huawei”yə satışı deyil, həm də dünyanın istənilən yerində istehsal edilən çiplərin istehsalı üçün ABŞ istehsalı olan avadanlığın “Huawei”yə tədarükü icazəyə tabe olacaq. Bu icazələrin asanlıqla verilməyəcəyini təxmin etmək çətin deyil.

Bu nöqtədə mikroçiplərin və ümumiyyətlə yarımkeçiricilərin necə istehsal edildiyini araşdırmaq faydalıdır. Bazarda olan bəzi iri istehsalçılar ehtiyac duyduqları məhsulları özləri istehsal edir və onlardan aralıq məhsul kimi istifadə edirlər. Bu istehsalçılara “Intel”, “Samsung” və “Micron” daxildir. Elektronika istehsalçılarının başqa bir hissəsi çip istehsalı ilə məşğul olur və “Huawei” bu şirkətlərdən biridir. Əsasən Asiyada istehsal edilən müqaviləli çip istehsalının yarıdan çoxu tək şirkət, Tayvanda yerləşən TSMC tərəfindən həyata keçirilir və bir çox şirkət, o cümlədən “Apple” aralıq məhsullarını buradan təmin edir.


Mikroçip və yarımkeçirici istehsalında ABŞ ixracatçı, Çin isə idxalçıdır. Çinin öz mikroçip istehsalı yoxdur, məsələn, Şanxayda yerləşən SMIC bu mənada mühüm aktordur. Bununla belə, SMIC istehsal etmək üçün Amerika texnologiyasından da istifadə edir və bu mənada ABŞ-dan asılıdır.

Bununla belə, təəccüblü deyil ki, ABŞ Müdafiə Nazirliyi bu yaxınlarda “Huawei” kimi SMIC-i qara siyahıya salmağı tövsiyə etdi.

“Huawei”nin çıxış yolu

“Huawei” hazırkı vəziyyətdə çıxış yolu axtarır. Bildirilir ki, şirkətin mikroçip ehtiyatları tədricən tükənir və yeni mənbə tapılmasa, növbəti il ərzində tamamilə tükənəcək. Ancaq burada çətin vəziyyətdə olan təkcə “Huawei” deyil. “Huawei”yə satış edən ABŞ şirkətləri də ən böyük müştərilərini itirmək təhlükəsi ilə üzləşirlər. Məlumdur ki, indiyədək ABŞ şirkətləri və ABŞ texnologiyasından istifadə edən üçüncü ölkə şirkətlərindən “Huawei”yə satış icazəsi üçün müraciətlər edilməyə başlanıb və bu şirkətlər arasında “Qualcomm”, “Sony”, “Samsung” və “Hynix” var. Digər tərəfdən “Huawei”, hər fürsətdə hər cür seçimə açıq olduğunu da ifadə edir. Nəhayət, şirkətin idarə heyətinin sədr müavini Quo Pinq bu yaxınlarda keçirilən konfransda baş ofisi San Dieqoda yerləşən mikroçip istehsalçısı “Qualcomm”dan lisenziyalar alına bilsə, məhsullardan istifadə etməyə hazır olduğunu açıqladı və dedi: “Ümid edirik ki, Amerika hökuməti siyasətini nəzərdən keçirəcək; Amerika şirkətləri icazə verərsə, biz hələ də məhsul almağa hazırıq”. Lakin Quonun gözləntilərinin əksinə olaraq, Vaşinqton tərəfində bu məsələdə çeviklik təmin etmək meyli yoxdur və bunu seçkilərdən əvvəl gözləmək real deyil.


Bu, yalnız “Huawei”yə aid olan müvəqqəti bir vəziyyət deyil. İqtisadi asılılığın ölkələr arasında silah kimi istifadə edildiyi və bütün aktorların buna uyğunlaşmalı olacağı bir dövrə daxil oluruq. Onlardan asılılığı silah kimi görən ölkələr bir tərəfdən öz imkanlarını artırmağa və daha az asılı olmağa çalışsalar da, digər tərəfdən tərəfdaşlarını fəaliyyət göstərdikləri sahələrdə şaxələndirərək tək bir tərəfdən asılı olmamağa çalışacaqlar.

Asılılığı azaltmaq üçün səylər

Çin son zamanlar texnologiya sahəsində mühüm addımlar atsa da, mikroçip və yarımkeçiricilərdə özünü yetərincə inkişaf etdirə bilməyib və həmişə xarici ölkələrdən asılı olub. O, indi əziyyət çəkir və bundan sonra edəcəyi şey qısa müddətdə tədarük zəncirlərini mümkün qədər qoruyarkən, uzunmüddətli perspektivdə öz ehtiyaclarını ödəyə biləcək vəziyyətdə olmaqdır. Bunun ilk addımlarını görməyə başlayırıq. “Huawei” araşdırma və inkişaf xərclərini 2019-cu ildəki 14,2 milyard dollardan 2020-ci ildə 20 milyard dollara qədər artıracağını açıqladı. Digər Çin şirkətlərinin də oxşar yolu tutacağını və öz çiplərini istehsal etmək və beləliklə də kənardan asılı olmamaq üçün araşdırma və inkişaf, həmçinin innovasiyalara daha çox resurs ayıracaqlarını proqnozlaşdırmaq olar. Yəni ABŞ-ın Çinə qarşı texnologiya sahəsində sanksiyaları əslində Çinin texnoloji gedişatının sürətlənməsinə gətirib çıxaracaq.


ABŞ üçün bu prosesin nəticələri həm istehsalda, həm də satışda Çin və Asiyadan asılılığı azaltmaq üçün formalaşacaq. Son iki onillikdə qlobal mikroçip və yarımkeçiricilər istehsalında ABŞ-ın payı 25 faizdən 12 faizə düşüb və azalmaqda davam edir, çünki ABŞ firmaları Asiyada istehsalı autsorsinq edir. ABŞ rəhbərliyi bu prosesi tərsinə çevirməyə çalışacaq və qəbul edilən qanunla bu sahədə ABŞ sərhədləri daxilində istehsal edəcək şirkətlər üçün yüzdə 40-a qədər vergi istisnaları, cəmi 12 milyard dollarlıq araşdırma və inkişaf dəstəyi və cəmi Dövlət əsaslı istehsal layihələri üçün 10 milyard dollarlıq dəstək veriləcək.

Digər tərəfdən, ABŞ şirkətləri Çində müştərilərini itirdikcə, bu sahədə şaxələnməli olacaqlar. “Qualcomm” 2019-cu ildə 24,3 milyard dollarlıq ümumi dövriyyəsinin təxminən yarısını Çin şirkətlərinə satışdan təmin edib. Bu gəliri mümkün qədər qorumağa çalışarkən (məsələn, Çinə satışa lisenziya üçün müraciət etmək kimi), digər tərəfdən zəifliyi azaltmaq üçün müxtəlif bazarlara çıxış əldə etmək təkcə “Qualcomm” üçün deyil, bütün ABŞ istehsalçıları üçün məcburi olacaq.

XX əsrdə neft və təbii qaz uğrunda mübarizə beynəlxalq münasibətlərdə həlledici idi, XXI əsrdə isə mikroçip və texnologiya mübarizəsi ön plana çıxacaq. İqtisadi asılılıqların bir vaxtlar ümid etdiyimizin əksinə sülh və əmin-amanlıq gətirmədiyi bir dünyada ölkələrin prioriteti hər sahədə, xüsusən də texnologiyada özünü təmin edən səviyyəyə çatmaq olacaq.